مبانی فلسفی تعلیم و تربیت اسلامی با تأکید بر دیدگاه آیت اله جوادی آملی

« مبانی فلسفی تعلیم و تربیت اسلامی با تأکید بر دیدگاه آیت اله جوادی آملی »
2P نجمه سلطانی نژاد 1- دکتر نرگس کشتی آرای
P 3P ،سید حسین واعظی

چکیده
از منظر قرآن انسان مخلوقِ ممتازی است که با هدف ویژه آفریده شده ، هرگز بیهوده نبوده، گزاف و عبث در حریم آفرینش وی راه
نیافته، باطل و رها نیست؛ ﴿اَیحسب الإنسان أَن یترَک  سدی؛قیامت: 36 ﴾ ، تحقق هدف آفرینش انسان تنها در پرتو تعلیم و تربیت
میسر است؛ به این منظور،خداوند متعال انسان را به نیروی عقل و ابزار معرفت تجهیز کرد و پیامبرانی را با براهین
روشن و احکام و قوانین متین برانگیخت و رسالت سنگین تعلیم و تربیت انسان را به آنان سپرد . این مقاله برخی از
نقطه نظرات آیت اله جوادی آملی را پیرامون تربیت دینی مورد توجه قرار داده است. روش مورد استفاده مروری- تحلیلی است. رسالت مربیان
در عرصه تعلیم و تربیت آن است که منابع اصیل دین را مطرح کنند؛ بشناسانند و به هدف تربیت انسان، معرفتی عمیق داشته باشند.
واژه های کلیدی: تربیت دینی، تربیت اسلامی، مبانی فلسفی تربیت دینی
Philosophical Foundations of Religious Instruction and Education according to the Theory of Ayatollah Javadi Amoli
najmeh, soltaninejad 1; Narges, Keshtiaray 2 ; Sayyed Hossain, Vaezi
1 . PhD student in philosophy of education Islamic Azad University (IAU) Isfahan (Khorasgan) BranchDepartment of EducationKhorasgan ,Isfahan, Iran
P2P Assistant Professor of Education (Curriculum Studies)Islamic Azad University (IAU) Isfahan (Khorasgan) BranchDepartment of EducationKhorasgan ,Isfahan, Iran
3 Assistant Professor of Science and Religion Islamic Azad University (IAU) Isfahan (Khorasgan) Branch Department of EducationKhorasgan ,Isfahan, Iran
Abstract
According to the Quran, Human being is an excellent creature who has been created for special purpose. He has never been created in vain and absurdly. Human being is not absurd and is always instructed by God (“Does Man think that he will be left uncontrolled, (without purpose)?” sura Ghiyamat , Verse 36 ). The purpose of creation can only be achieved by religious instruction. Therefore, Great God has equipped human by intellect and cognition. God sent the prophets to teach and instruct man by explicit logics and firm commandments and precepts which is an important responsibility. Some viewpoints of Ayatollah Javadi Amoli regarding religious instruction have been discussed in this article. The analysis-review method was applied. It is the educators’ responsibility in the field of religious instruction to propound and teach the original religious resources and to profoundly realize the purpose of instructing human being.
Keywords: : Religious Instruction, Islamic Instruction, Philosophical Foundations of Religious Instruction

مقدمه

از ضروریا ت اساسی جامعه اسلامی توجه به معرفت شناسی مکتب تربیتی اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم
السلام) است. تبلور بخشیدن به این مقوله، نیازمند ارائه بنیادهای فکری و روشی لازم است، تا از طریق آن افراد
مجهز به ابزارهای لازم فکری گردند و امکان آن فراهم آید که ساختار فکری افراد مسلمان بر مبنای دیدگاه اسلامی
کسی که بدون علم و آگاهی از دستورات ما ائمه (ع) اعمالش را » : ( تجدید بنا گردد. به فرموده اما م صاد ق (ع
خودسرانه و به میل خود یا دیگران انجام می دهد مانند کسی است که خلاف جهتی که او را به مقصد می رساند
.( مجلسی، 1403 ،ج 1 ،ص 206 )« حرکت می نماید که هرچه پیش رود از مقصدش دورتر می گردد
در جهان امروز که سرعت دیجیتالی شدن کشورها و توسعه در علوم مختلف با ثانیه ها سنجیده می شود ؛
همراهی علم و پژوهش بدون توجه به افزایش سطح ایمان و اعتقاد، نتیجه ای جز عقب ماندگی و وابستگی ندارد. این
گفتار و سخنان رسول خدا (ص) و ما ائمه (ع) را به نوجوانان خود بیاموزید و در » فرمایش امام صادق (ع) که فرموده اند
انجام این وظیفه تربیتی تسریع کنید پیش از آنکه مخالفین گمراه بر شما در این امر پیشی گیرند و سخنان نادرست
کلینی، 1388 ، ج 4 ،ص )« خوش را در ضمیر پاک کودکان و نوجوانان شما جای دهند و گمراهشان سازند
شاگرد یک ارگانیسم واحد است که مغز و قلب وی با هم در کلاس درس قرار می » 47 ) تأکیدی است بر این نکته که
گیرند و همزمان با هم تحت تأثیر واقع می شوند. به عبارت دیگر، معلم، در هر لحظه مربی شاگرد است و مربی، در هر
لحظه تدریسش، ضمن آن که مطالبی نظیر فیزیک، شیمی و غیره را به شاگردان می آموزد، در همان حال هم نگاه،
برخورد و سکوت و تمام حالاتش در تربیت شاگرد مؤثر است و از طرف دیگر مربی در هر لحظه تربیتیش با مقوله ی
.( علوی، 1386 ،ص 48 )« دادن شناخت و معرفت به شاگردان سر و کار دارد
نظام آموزش و پرورش به دلیل جایگاه کلیدی و نقش مؤثری که در شکل گیری شخصیت نسل نو دارد، می
» تواند به عنوان نقطه شروع انجام حرکت اصلاحی در این زمینه مورد توجه قرار گیرد. امام صادق (ع) می فرمایند
هرکدام از شیعیان ما که دین شناس نباشد خیری در او نیست زیرا وقتی کسی آگاهی مذهبی نداشته باشد مخالفان او
.(206 : مجلسی، 1403 ، ج 1 )« را گمراه خواهند نمود بدون اینکه خودش توجه داشته باشد
هر آنچه را که در محیط پیرامونی خود شاهدش هستیم علیرغم وحدت ظاهری شان دو حیثیت دارند
الف)حیثیت بودن(هستی)؛ ب)حیثیت چه چیز بودن(ماهیت). در عالم هستی چیزی غیر از وجود نیست و هر آنچه
شاهدش هستیم پرتوهایی از واجب الوجودند. موجودات حیثیتی جز ربطیت و عین تعلق ندارند. آنچه در این مهم می
نماید شناخت انسان و حل معماها و رازهای نهفته در او است که رشته های علمی مختلف و دانشمندان فراوانی را به
خود مشغول می سازد. در تعالیم ادیان آسمانی  به ویژه اسلام  پس از مسأله خدا، انسان، محوری ترین مسأله به
شمار آمده و آفرینش جهان، فرستادن پیامبران و نزول کتاب های آسمانی برای رسیدن او به سعادت نهایی اش صورت
گرفته است(میر شاه جعفری، 1390 : جزوه درسی).
در جهان بینی قرآن، هر چند همة موجودات آفریدة خدایند و هیچ چیز در عرض خدا قرار ندارد، اما می توان
گفت جهان از منظر قرآن را باید مانند دایره ای با دو نقطة استناد به مختصات اصلی، یکی در بالا (خدا) و دیگری در
پایین (انسان) در نظر گرفت. انسانی که اهل اندیشه ورزی است، سطحی از کنار وقایع عالم نمی گذرد، لذا از رؤیت
تک تک سنگریزه های بیابان و ستارگان آسمان و برگ های درختان صدها درس می گیرد و در پرتو تفکر و تعقل
هزاران نتیجه از آن ها استباط می نماید.
از مباحث مورد تکریم مکاتب مختلف دنیا، بحث تعلیم و تربیت است؛ اما ذکر این نکته لازم است که این همه
تحلیل و تکریم مربوط به علمی است که فلاح و صلاح فرد و جامعه و سعادت جهانی و جاوید انسان ها را به ارمغان
کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی
International Congress on Culture and Religious Thought
۱۸۵۴
آورد، نه هر تعلیم و تربیتی.
رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای آن که استعدادهای انسان در جهت » دلشاد تهرانی( 1383 ) تربیت اسلامی را
شخصیت و استعدادهای انسان ابعاد و جوانب گوناگونی دارند. آن گاه که » . تعریف کرده است « کمال مطلق شکوفا شود
این شخصیت و استعدادها در بعد عقلانی،عاطفی و اخلاقی – دینی به اوج شکوفایی خود رسند و به خوبی بر طبق
موازین اسلام رشد یابند تربیت اسلامی مصداق می یابد؛ یعنی مقامی که آدمی به اوج شناخت نسبت به خداوند نائل
.( علوی، 1386 ،ص 123 )« می آید و فقط او را به عنوان پرورگار خویش بر می گزیند
گرچه موجودات زنده همه تربیت پذیرند، اما تربیت پذیرى انسان از ویژگی هاى خاصى برخوردار است. انسان با
برخوردارى از عقل و تدبیر و عواطف انسانى، تربیت پذیرتر از دیگر موجودات نظام آفرینش مى باشد. انسان موضوع اصلی
دانش تعلیم و تربیت است. چراکه او قابلیت رشد علمی و تکامل رفتاری را دارد. بحث از انسان و ظرفیت های او از
.( موضوع های مشترک بین تمام مکاتب الهی و مادی است. و یزَکِّیهِم و یعلِّمهم الْکتاب و الْحکْمةَ(آل عمران/ 164
مطالعه بسیار و پی گیر در مسائل علمی باعث شگفتی عقل و تقویت نیروی فکر و » همچنین امام صادق (ع) می فرمایند
فهم است( فلسفی، 1368 ، ج 2 ،ص 5). دست یابی به ایده آل ها و آرمان های تربیت دینی به طور دفعی و جهشی
مقدور نیست . باید به طور تدریجی انسان به مراحل بالای رشد و قرب الهی برسد .
تعلیم و تربیت یکی از مهم ترین هدف های عالی پیامبران بوده است؛ تا انسان به کمال و هدف خلقت نایل شود.
فلاسفه و دانشمندان حتی پیروان مکاتب مادی و الحادی با روش و بینش خویش از تعلیم و تربیت سخن گفته اند.
تربیت به معانی رشد دادن و رفع موانع جهت شکوفایی استعدادها به سوی کمال است. تعلیم بدون تربیت موجب
سقوط انسان خواهد شد. قرآن کریم سند مدون تعلیم و تربیت است که با کلام )إقرا ... علَّم الْإِنْسانَ ما لَم
یعلَم(العلق/ 1)، بر بشر نازل گردید. رشد فردی و اجتماعی، غلبه بر طبیعت و ... از ضرورت های مهم بحث تعلیم و
تربیت هستند.
علم را می توان کمال دانست، اما نه به طور مطلق؛ بلکه علمی که وسیله ای برای رسیدن به کمال اصیل باشد، اما
اگر در جهت ضد کمال از آن بهره برداری شود، مقدمة نقص و سقوط انسان خواهد بود. امام باقر علیه السلام به نقل از
رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله فرمود: شب را بروز آور در حالى که دانشمند یا دانش پژوه باشى، و بپرهیز از اینکه وقت
.( گذران و خوش گذران باشى( طبرسی، ترجمه هوشمند و محمدى ؛ 1389 ،ص 261
بنابراین تمام ارزش ها، مخصوص علمی خواهد بود که همانند ابزاری در مسیر تکامل انسان قرار گیرد. در تأیید
این کلام، اعتراف و فریاد متفکران دل سوز جهان، همه جا رسیده که بدبختی های بشر امروز معلول علم بدون معنویت
و اخلاق و تعلیم بدون تربیت است و تربیت علمی خالص، انسانی تک بعدی ساخته است که به شدت جامعه را تهدید
.( می کند(موسوی همدانی، 1374 ، ج 6 ،ص 242
هستی شناسی در تربیت اسلامی
در نگرش واقع گرای اسلامی وجود جهان، امری مسلم وبدیهی است . یعنی جهان هِستی مجموعه ای است به
در آموزه های » . هم پیوسته از واقعیت های بس گوناگون، که هیچ شک و تردیدی در اصل وجود آن راه ندارد
اسلامی از انسان خواسته شده تا در شناخت خود و محیط خویش فارغ از پندارها و ذهنیات، هر چیز را همان طور
که هست، با همة خصوصیات واقعی اش و با همة ابعاد مختلف و پیوستگی ها و وابستگی هایش بشناسد. اصل تمام
کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی
International Congress on Culture and Religious Thought
۱۸۵۵
موجودات و مقوم آن ها خداوندی است که از هرکمال، بالاترین مرتبه اش را دارد .خدای متعال از هرگونه عیب و
.(48- مبانی نظری سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، 1390 ،صص 50 )« نقص و فقر و نیاز، پیراسته است
تمامی کائنات عالم وجود تسلیم امر خداوندند. تُسبح لَه السماوات السبع و الْأَرض و منْ فیهِنَّ و إِنْ منْ شَی ء إِلاَّ
یسبح بِحمده و لکنْ لاَ تَفْقَهونَ تَسبِیحهم إِنَّه کَانَ حلیماً غَفُوراً ؛آسمان هاى هفت گانه و زمین و هر کس که در
آنهاست او را تسبیح مى گویند، و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش ، تسبیح او مى گوید ، ولى شما تسبیح
.( آنها را درنمى یابید . به راستى که او همواره بردبار و آمرزنده است(الاسراء/ 44
غنچه ای که به گل می نشیند، درختی که سایه می گستراند، بوته ای که با وزش نسیمی به حرکت در می آید،
ستاره ای که نور می دهد، همگی با انجام وظایفی که خداوند برای آنان مقرر داشته به رسالت و و ظیفه آسمانی خود
عمل می کنند. تنها آدمی است که به واسطه ی اراده ی ویژه ای که به او داده شده است،گاهی اوقات سر از مقام
تسلیم بر می تابد و مترصد می گردد بر خلاف نظام هستی و کائنات رفتار نماید. بنابراین می توان گفت بندگی خود
به نوعی انطباق کامل و هماهنگی تمام با مجموعه هستی و وجود است و چنین حالتی هرگز نمی تواند محدود به
بر تربیت دینی حاکم است. « خدا مداری » و « خدا محوری » زمان یا مکان خاص شود. روح
اینکه حقیقت انسان چیست و این موجود از چه استعداد و ظرفیت وجودی برخوردار است، ملکی است یا
ملکوتی؛ در جهت گیری تربیت، نحوة رفتار با انسان و سیر انسان به سوی مقصد تربیت نقش تعیین کننده دارد. با
توجه به این جایگاه است که در سخنان پیشوایان معصوم بر شناخت انسان و معرفت نفس تأکید بسیار شده است تا
جایی که هیچ شناختی با آن قابل مقایسه نیست. از امام باقر(ع) روایت شده است که فرمود:لا معرفة کمعرفتک
.( بنِفسک(مجلسی، 1403 ، ج 75 ،ص 165
افضل »: این شناخت، برترین معرفت ها و حکمت هاست، چنان که در سخنان امیر مؤمنان علی(ع) آمده است
تمیمی آمدی، 1388 ،ص 386 ). والایی این معرفت تا آنجایی است که از پیشوای ) « المعرفه، معرفة الانسان نفسه
. « غایه المعرفه أن یعرف المرء نفسه »: موحدان حضرت امیر(ع) در منبع پیشین چنین نقل شده که
قرآن در آیاتی انسان را ستایش کرده است؛ مانند: (و لقد کرمّنا بنی ادم و حملناهم فی البر و البحر و رزقناهم
من الطّیبات و فضّلناهم علی کثیر ممن خلقنا تفضیلا)ً؛ به راستی، ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم و آنان را در
خشکی و دریا بر مرکب ها نشاندیم و از چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم و آن ها را بر بسیاری از آفریده های خود
برتری دادیم(الاسراء/ 70 )؛ (فأقم وجهک لل  دین حنیفاً فطرت الله اّلتی فطَر الناس علیها)؛ پس، روی خود را با گرایش
.( تمام به حق، به سوی این دین کن؛ با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است ( الروم/ 30
در برابر این آیات، آیات دیگری است که خداوند در آن ها انسان را نکوهش کرده است؛ مانند: (انّه کان ظلوماً
جهولاً)؛ راستی، انسان ستمگری نادان بود(الاحزاب/ 72 )و (إن الإنسان خلق هلوعاً إذا مسه الشّر جزوعاً و إذا مسه
الخیر منوعاً)؛ به راستی که انسان سخت آزمند و بی تاب خلق شده است؛ چون صدمه ای به او می رسد، عجز و لابه کند
.( 19 ) (جوادی آملی، محقق مصطفی پور، 1389 ،ص 66 - و چون خیری به او رسد، بخل ورزد ( المعارج/ 21
وقتی که انسان جایگاه خود را در نظام هستی بررسی کرد و فطرت و طبیعت خود را شناخت، می داند که بنده و
إعلموا عباد الله » : امین خداست و اعضا و جوارح او سپاه الهی و در کمین او هستند. امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود
نهج البلاغه، ) ؛« أن علیکم رصداً من أنفسکم و عیوناً من جوارحکم وحفّاظ صدق یحفظون أعمالکم و عدد أنفاسکم
.( خطبه 157
بندگان خدا بدانید که از شما بر شما نگهبانانی است و از اندام هایتان مراقبان و حافظانی که کرده های شما را به
درستی در حساب آرند و نفس هایتان را می شمارند؛ چنان که در رابطه با علم خدا نسبت به انسان و جوارح او فرمود:
إن اللّه سبحانه و تعالی لایخفی علیه ما العباد مقترفون فى لیلهم ونهارهم لَطُف به خُبراً و أحاط به علما أعضاؤکم »
کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی
International Congress on Culture and Religious Thought
۱۸۵۶
نهج البلاغه، خطبه 199 )، همانا بر خدای تعالی ) ؛« شهوده وجوارحکم جنوده و ضمائرکم عیونه و خلواتکم عیانُه
پوشیده نیست چیزی که بندگان در روزها یا شام گاهان انجام می دهند؛ به طور دقیق از اعمال آن ها آگاه است و با علم
بی پایانش به همه آن ها احاطه دارد. اعضای شما گواه او و اندام شما سپاهیان او و ضمیر و وجدانتان جاسوسان او و
خلوت ها و نهانتان در برابر او آشکار و عیان است.
از این سخنان، استفاده می شود که اعضا و جوارح انسان سربازان خدایند؛ مبادا کسی تصور کند که هر کاری را
خواست، می تواند آن را انجام دهد و هرگونه که اراده کرد، می تواند از آن استفاده کند؛ بلکه همگان باید بدانند که اگر
.( بیراهه رفتند با همین زبان و چشم و دست و پا آن ها را می گیرد و رسوا می کند ( جوادی آملی، 1389 ،ص 67
چون رابطه انسان با خدا، رابطه عارف و معروف و رابطه محب و محبوب است، » همچنین ایشان بیان می دارند
اگر کسی در برابر او بدرفتاری و عصیان کرد، خداوند در آغاز او را مهلت می دهد و راه توبه را به روی او باز می کند تا
وی با استفاده از استمهال الهی و توبه و انابه به درگاه او به سوی خدا برگردد؛ که اگر برنگردد، با او اعلام جنگ داده
است؛ چنان که درباره رباخوار فرمود: (فأذنوا بحرب من الله)؛ ( انفال: 35 ) خداوند با این که زمین را ذلول و نرم آفرید تا
انسان بر روی آن زندگی و معیشت خود را تامین کند، اما اگر کسی بیراهه رفت، همین زمین او را می گیرد(جوادی
.( آملی، محقق مصطفی پور ، 1389 ،ص 75
با توجه به روایت من عرف نفسه فقد عرف ربه ، معلوم می شود که برای رسیدن به معرفت رب که کمال و آرمان
نهایی است، شناخت انسان ضروری می باشد. با معنا یا بی معنا بودن زندگی انسان بستگی کامل به تصویری دارد که
انسان شناسی از انسان رسم می کند. به عنوان نمونه اگر در شناخت انسان به این تصویر برسیم که انسان دارای هدف
معقولی نیست که در طور زندگی خود به سوی آن روان باشد و او را موجودی محکوم به جبر بدانیم که نمی تواند
سرنوشت خویش را رقم بزند، در این صورت زندگی بشر بی معنا و سراسر پوچ و بی روح خواهد بود. اما اگر تصور ما از
انسان موجودی هدف مند و مختار باشد که سرنوشت خویش را می سازد، زندگی او معقول و با معنا خواهد شد .
از آنجایی که انسان کامل در هر زمان، خلیفة خداوند بر مخلوقات، کلید باب معرفت حق و واسطة فیض ربوبی
رب العالمین بر جمیع موجودات است، بنابراین در مسیر پیچیده و دشوار تکوین و تعالیِ پیوستة هویت خویش،
جهت شناخت مقصد، بازشناسی راه از بیراهه و سهولت رسیدن به مقصود، نیازمند آن است که مصادیق حقیقی
انسان کامل(پیامبران الهی و امامان معصوم علیهم السلام) را بشناسد و با تولی وتأسی به ایشان- به عنوان اسوة
حسنه- در مجرای ربوبیت الهی قرار گیرد.
یا أیها الّذین » : غایت تربیت، معرفت الله و اتصاف به صفات حسنای الهی است و این راه از خود انسان می گذرد
از عبارت علَیکُم أنْفُسکُم که »: المائده/ 105 ) علامه طباطبایی:در تفسیر این آیه می نویسد )« آمنُوا علَیکُم أنْفُسکُم
مؤمنان را به پرداختن به نفس خود فرمان داده است، به خوبی دریافت می شود که نفس مؤمن، همان راهی است که
به سلوک آن و ملتزم بودن بدان فرمان داده شده است؛ زیرا وقتی گفته می شود، زنهار راه را گم مکن، معنایش التزام
به خود راه است، نه جدا نشدن از راهروان. بنابراین در اینجا هم که می فرماید: زنهار نفس هایتان را از دست ندهید،
و أنّ هذا » معلوم می شود که نفس ها همان راهند نه راهرو، چنان که نظیر این معنا در آیة زیر به چشم می خورد
الانعام/ 153 ) ؛ و توصیه کرد به اینکه این )« صراطی مستَقیما فَاتّبِعوه و لا تَتّبِعوا السبلَ فَتَفَرّقَ بِکُم عنْ سبیله
دستورات راه راست من است، پس از آن پیروی کنید و از راه های دیگر پیروی مکنید که شما را از راه او پراکنده
.( موسوی همدانی، 1374 ، ج 6، ص 242 ) « سازد
در تربیت دینی همه تصمیم گیری ها و فعالیت ها بر اساس شریعت اسلامی طراحی می شود.اهداف تربیت به
نحوی تعیین می شوند که تحقق آن ها انسان را به خداوند متعال نزدیک سازد . پرورش انسان خدا محور ،متفکر و
تزکیه شده که از جمله اهداف تربیتی است همه بر اساس مکتب تربیتی اسلام طراحی می شوند.در تربیت دینی هدف
کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی
International Congress on Culture and Religious Thought
۱۸۵۷
ها الهی هستند، روشها نیز باید الهی باشند. بسیاری از رفتارهای اسلامی از طریق همانند سازی با رفتار معلم در وجود
دانش آموزان شکل می گیرد.
انسان از یک سو به دنبال بقا و ماندگاری است و از سوی دیگر این بقا را به شکلی عزیزانه می خواهد. چیزی که
نابود شود و بیش از حیات نباتی، سهمی از زندگی نداشته باشد، هرگز مطلوب آدمی نیست و زندگانی با ذلتّ را نیز نه
تنها نمی خواهد، بلکه مرگ را بر آن ترجیح می دهد. پس انسان، هم حیات و بقا را می خواهد و هم عزت و سربلندی.
یعنی بشر همواره در پی بقای عزیزانه است.
تربیت الهی در قرآن، هم بقای انسان را تضمین می کند و هم عزت او را تأمین می نماید و راه حیات عزیزانه را
برای بشر هموار می سازد. از سویی به انسان می فهماند که او بسان درخت نیست که پس از یک دوره حیات گیاهی به
هیزم و سپس خاکستر، تبدیل شود و بر این پندار که پس از مرگ، صالح و مفسد، پرهیزگار و تبهکار همگی یکسان اند،
خط بطلان می کشد: ﴿أم نجعل الّذین امنوا و عملوا الصالحات کالمفسدین فی الأرض أم نجعل المتّقین کالفجار﴾ و با
همین ادبیات الهی، همسانیِ مسلم و مجرم را مردود می خواند و می فرماید: ﴿أفَنجعل المسلمین کالمجرمین﴾ (جوادی
.( آملی، محقق امین دین، 1381 ،ص 256
شناخت شناسی در تربیت اسلامی
اسلام، به عنوان یک مکتب، نظام تربیتی خاص خود را دارد. هدف اصلی پیامبران و رهبران الهی تعلیم و تربیت
انسان هاست. تقارن بیشتر مسائل علمی قرآن با نکات تربیتی اخلاقی برای آن است که مهم ترین برنامه
یتلوا » : پیامبران(علیهم السلام) تعلیم کتاب و حکمت و تربیت نفوس برای رسیدن به کامل ترین درجه انسانیت است
آل عمران/ 164 ؛ الجمعه/ 2)( جوادی آملی، 1389 ،ج 17 ،ص ).« علَیهِم آیاته ویزَکّیهِم ویعلِّمهم الکتاب والحکمة
.( 74 )و(جوادی آملی، 1389 ،ج 18 ،ص 494
اسلام، تفکر علمی را اساس هر امری در زندگی » علوی( 1386 ) به نقل از محجوب( 1408 ) بیان داشته است که
قرار می دهد و آنان که روش علمی را اساس تفکر شان قرار می دهند، صاحبان عقل و خرد می باشند، زیرا این روش
.« است که انسان را به سوی یاد و درک خدا و تقوای الهی سوق می دهد
تأثیر شناخت شناسی بر » علم حقیقی از دیدگاه اسلام از منزلت بالایی بر خوردار می باشد، لذا در مبحث
در فلسفه تربیتی اسلام و در تعلیم و « معلم » است که « علم » می توان گفت به واسطه همان اهمیت و منزلت « تربیت
تربیت اسلامی از مقام بسیار شامخ و والایی برخوردار می باشد. این وظیفه معلم است که در جهت پرورش حواس،
نمی » عقل و قلب شاگردان و متربیان خویش اقدام نماید. در آموزش و تدریس مدرس و معلم هرگز نباید از گفتن
و لا یستحین احد منکم اذا سئل عما لا یعلم ان یقول لا »: آنگاه که مطلبی را نمیداند شرم داشته باشد « دانم
.( نهج البلاغه، حکمت 82 )« اعلم
از دید گاه آیت الله جوادی آملی در هر علمی سلسله ای از منابع ،مبانی و مواد در اختیار است. مواد فقهی،
حقوقی و قانونی از مبانی و مبانی از منابع گرفته می شوند. بر این اساس برای علم نیز ریشه و مبنای خاصی است.
مبانی تعلیم و تربیت در اسلام سخنان خداوند و دستورات الهی خواهند بود. منبع عقل است و نقل؛ نقل همان کتاب و
سنت است. دستورات الهی گاهی از قرآن کریم و گاهی از سیره و سخنان ائمه معصومین صلوات الله علیهم که مفسر
قرآن هستند؛ گرفته می شوند. سیره معصومین یعنی تفسیر قرآن. آنها حقایق قرآن را بهتر از دیگران می دانند، لذا
ایشان حقیقت قرآن گاهی با لفظ، گاهی با عمل،گاهی با حال و گاهی با مقال تبیین و تفسیر می کنند.
اگر ما می گوییم مبنای تعلیم و تربیت در اسلام وحی آسمانی است ؛ این »: آیت الله جوادی آملی بیان می دارند
را به استناد فتوای عقل می گوییم. ما حرمت، اهمیت وحی، مقام والای وحی، سیره ارزشمند معصومین را از راه عقل
کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی
International Congress on Culture and Religious Thought
۱۸۵۸
می شناسیم. قهراً مبنای تعلیم و تربیت ، به عقل هم تکیه می کند. زیرا اگر ما بگوییم عقل نقش و سهمی ندارد، زیر
.( مجله رشد معلم،ص 11 )« بنای اولیه ارزش وحی و سیره معصومین را انکار کرده ایم
از نظر استاد، وحی به معنای دین، شریعت و مانند آن نیست؛ بلکه وحی نظیر عقل، نوعی یا سطحی از شناخت
است که به وسیله آن، دین، شریعت و اراده ی تشریعی یا حتی اراده تکوینی خداوند منکشف می گردد. و حی کلام و
پیام الهی را از طریق نقل در دسترس مخاطبانی قرار می دهد که از دریافت مستقیم آن محروم هستند و بشر به وسیله
عقل خود از نقل بهره می برد و به همین دلیل، انسانی که عاقل نباشد، مخاطب وحی نیز نیست(پارسانیا، 1390 ،ص
.(137
بر اساس دیدگاه آیت الله جوادی ،تعلیم یعنی رساندن انسان به حدی که بتواند بیندیشد؛ بدیهیات را سرمایه قرار
دهد و مسائل نظری و پیچیده را با توجه به مسائل بدیهی حل کند. همچنین ایشان معتقدند انسان دارای دو جنبه
علمی و عملی است. جنبه علمی از راه تعلیم و جنبه عملی او باید از راه تربیت شکوفا گردد. ه ر چه علم ضعیف تر
باشد؛ فاصله جنبه علمی از جنبه تربیت بیشتر است.
لذا ایشان معتقدند از جنبه تعلیم و تربیت انسانها به چهار گروه تقسیم می شوند: عالم بی عمل،مقدس بی علم ،
جاهل فاسق و عالم عادل . دسته اول آنها که در تعلیم خوبند اما در تزکیه و تربیت ضعیف. این گروه عالم بی عمل اند.
گروهی که در اندیشه و فکر ضعیفند و در تربیت خوب، مقدس بی علم اند. آنها که هم در تعلیم ضعیفند و هم در
تربیت جاهل فاسقند و آن که عالم عادل نام دارند از هر دو نیرو بهره مند است. هر چه بالاتر رود؛ فاصله تعلیم و تربیت
کمتر می شود تا جایی برسد که علم همان تربیت شود. برای اوحدین از انسانها و عرفا و اولیاء الهی، علمشان همان و
.( ظهور و بروز علم در اعضاء و جوارحشان همان (مجله رشد معلم،ص 13
در تعلیم و تربیت اسلامی هدف تنها کسب معرفت نیست؛ بلکه رشد و شکوفایی موزون همه ابعاد وجودی »
فعالیت هدفمند و دو » اشرف و محسن پور، 1377 ،ص 92 ). تربیت اسلامی عبارت است از )« انسان مورد توجه است
سویه میان مربی و متربی بر اساس جهان بینی و نظام ارزشی اسلام به منظور کمک به متربی در راستای تحقق
بخشیدن به قابلیت های وی و پرورش شخصیت او در جنبه های گوناگون فردی، اجتماعی، جسمانی، عاطفی، اخلاقی،
.( بناری، 1385 )« ... عقلانی و
علامه طباطبایی هدف غایی تعلیم و تربیت را رسیدن انسان به توحید، در مرحله ی اعتقاد و »
عمل می داند. علامه در این مورد چنین می گوید هیچ هدفی برای آفرینش انسان و زندگی او
نیست ، جز ایمان و توحید خداوند متعال در مرحله ی اعتقاد و عمل؛ یعنی اسلام کمال انسانیت و
هدف نهایی زندگی انسان را در اعتقاد به خدایی می داند که همه ی پدیده ها و موجودات را
.( صالحی و یار احمدی، 1387 ،ص 33 )« آفریده و بازگشت همه به سوی اوست
اگر تعلیم و تربیت، صیرورت و تحول انسان از وضع موجود به وضع مطلوب تلقی شود، بدون شک این تحول نیاز
مند به آگاهی از هدف و مجموعه اهدافی است که جهت و مسیر حرکت و سرانجام، منزل نهایی آن را مشخص می
سازد.
آنچه از صلاح و فضیلت امروزه در ملّت های زنده و جوامع متمدن جهان دیده می شود، محصول ادیان آسمانی و
دستورهای الهی مردمی پیامبران خداست، زیرا تدبیرهای عمومی از این سه حال خارج نیست: 1. روش استبدادی که
آزادی را به کلّی در همه شئون زندگی سلب می کند و انسان را به بردگی می کشاند. 2. قوانین مدنی که تنها با افعال
بشر سروکار دارد و مردم را از نظر اعتقاد و اخلاق رها می گذارد. 3. دین که در عقاید و اخلاق و اعمال مردم دخالت و
همگان را به اصلاح آنها دعوت می کند، از این رو اگر در دنیا فضل و کمال و سعادتی یافت می شود، مدیون و مرهون
تربیت دینی انبیاست و اگر انحطاط اخلاقی و مفاسد اجتماعی دامن گیر ملّت هایی شده از آن روست که اساس زندگی
کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی
International Congress on Culture and Religious Thought
۱۸۵۹
را کمال طبیعی قرارداده و دین و اخلاق را واگذاشته اند، بنابراین آثار دعوت انبیا مستقیما در پیروان ادیان آسمانی و
غیر مستقیم در انسان های دیگر ظهور کرده است.
تاریخ نیز گواهی می دهد که ملّت های مسیحی پس از جنگ های صلیبی چه اقتباساتی از مسلمانان کرده و چه
نکات مهمی را از قوانین اسلام گرفته و به کار بسته اند، در حالی که مسلمانان به این گنج های دینی و ذخایر مذهبی
بها نداده اند.از سوی دیگر هنوز عمر دنیا به پایان نرسیده و نسل بشر منقرض نشده تا بگوییم محصول ادیان آسمانی
اجرا نشده است. در آینده نزدیک یا دور، جهان زیرپوشش قسط و عدل قرار می گیرد و جامعه بشری به جامعه ای دینی
و شایسته با حیات حقیقی و اخلاق پسندیده مبدل می شود، چنان که قرآن کریم آن را وعده داده است: ﴿إنَّ الأَرض للّه
.( یورِثُها من یشاء من عباده و العاقبةُ(جوادی آملی ، 1389 ،ج 10 ،ص 457
در اسلام تربیت در حد خود ارزش جدی به شمار می آید و ملاک و معیار انسانیت انسان در معرفت و ادب
سنجیده شده است و تقوا هم که ملاک فضیلت شمرده شده بدین جهت است که زمینه آن، علم و ادب است؛ یعنی
تقوای الهی ثمره بذری است که در زمین معرفت و ادب پاشیده باشند. امام سجاد(علیه السلام) آن را از مهم ترین
تکالیف والدین می داند: و اّنک مسئول عما ولیّته من حسن الأدب. قرآن کریم با توجه به اهمیت تعلیم و تربیت، یکی از
مهم ترین وظایف انجام گرفته انبیای الهی را تعلیم و تزکیه مردم دانسته و در آیاتی متعدد آن را یادآور می شود: ﴿کمَا
.( أرسلنا فیکُم رسولاً منکُم یتلوا علَیکُم آیاتنا ویزَکّیکُم﴾(البقره/ 151 )(جوادی آملی، محقق خلیلی، 1389 ،ص 52
قرآن کریم هر گاه از مجموعه پدیده های هستی به نیکی یاد می کند و اوصافی چون زیبایی، هدفمندی، هویت
کلمةاللّهی و... را به جهانِ آفرینش نسبت می دهد، همان صفات نیکو را به گونه ای ویژه برای انسان نیز مطرح می سازد؛
اما عکس این رابطه در قرآن کریم وجود ندارد؛ یعنی چنین نیست که هر چه را به صورت ویژه برای انسان اثبات
می کند، برای دیگر پدیده های هستی نیز بیان دارد و این لطیفه زیبا در کنار دیگر اشارت های قرآنی، انسان را به بررسی
بیشتر نسبت به جایگاه بلند خود در جهان آفرینش فرا می خواند و او را به اهمیت خودسازی و تربیت الهی آگاه تر
( می سازد.( جوادی آملی، محقق امین دین، 1384 ،ص 248
بی توجهی به معرفت عقلی و دانش شهودی از ناحیهٴ متفلسفین غربی و کسانی که همچون نحله های
پوزیتویستی، هویت عقلی دانش را انکار کرده و یا نظیر کانت، اعتبار جهان شناختی دانش عقلی را مخدوش می دانند
حاصل مرعوبیت در برابر پیشرفتهای صنعتی و فیزیکی است. آنها تسلط انسان را بر آسمان و قدرت او را در دریا
مشاهده کردند ولی از ملکوت آسمان و زمین و عظمت حقایق الهی غافل ماندند (جوادی آملی، محقق
.( پارسانیا، 1386 ،ص 272
هویت بوستان گونه انسانی اگر با تربیت الهی و زیر نظر پیامبران و امامان معصوم شکل گیرد، حقیقتی بهشتی
از حقایق زیبای بهشت است که ،« همه ثمری » و « ثمرِهمیشگی » و « پرثمری » (حتی در دنیا) می شود؛ زیرا ویژگی
درخت های آن، نه دچار آفت و کمبود ثمر می شود، نه در فصل مخصوصی میوه می دهد و نه به یک میوه اختصاص
دارد؛ بلکه هر درختی به وفور همه نوع ثمر شیرین و رنگین را آن هم در هر لحظه و زمان، تقدیم بهشتیان می کند؛
﴿مثَل الجنَّة الَّتی وعد المتَّقون تجرِی من تحتها الأنْهار أُکلها دائم وظلُّها تلک عقبی الَّذین اتَّقَوا وعقبی الکافرین
( النَّار﴾(الرعد/ 35
این راز سربسته جز با مفتاح قرآن و دست تفسیر نبوی و علوی هویدا نشده و به یقین، این آزادگی و آمادگی
روحانی، ریشه در تربیت الهی و اخلاق انسانی دارد و قرآن کریم به بخشی از آن تربیت نیز اشاره کرده، می فرماید: ﴿و إذَا
القصص: 55 ). این تعریف، ) « هرگاه سخن لغو و بیهوده ای بشنوند، از آن روی برمی گردانند » ؛﴾ سمعوا اللَّغو أَعرضوا عنه
.( بیانگر سنّت مستمرّ آنان در حفاظت از معبار شنوایی است (جوادی آملی، محقق امین دین، 1384 ،ص 148
کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی
International Congress on Culture and Religious Thought
۱۸۶۰
اما مراقبت از زبان و آلوده نساختن آن نیز وصف دیگری از صفات برجسته افرادی است که از تربیت الهی برخور
دارند؛ زیرا به هنگام برخورد با مخالفانِ راه خدا و آگاهی از سخنان جاهلانه آنان، بی آنکه زبان به لغو بگشایند،
می گویند: اعمال ما از آن ما و کارهای شما از آن شما؛ ﴿و قالوا لَنا أَعمالُنا ولکم أَعمالُکم﴾؛ ( قصص: 55 ). بلکه زبان خود
را که مظهر سلامت الهی است، به خیرخواهی جاهلان می گشایند و در عین تصریح به راه متفاوت خود با آنان، برایشان
آرزوی سلامت و رهایی از جهل و نادانی می کنند؛ ﴿سلام علیکم لأنبتغی الجاهلین﴾. قصص: 55 ) (جوادی آملی، محقق
.( امین دین، 1384 ،ص 220
در آیات فراوانی از قرآن کریم به حق بودن هستی و آفرینش الهی اشارت رفته و با بیش از ده آیه بر این معنا
تصریح شده است؛ مثلاً می فرماید: آسمان ها و زمین و موجودات میان آن دو را جز با حق (و به حق) نیافریدیم؛ ﴿وما
خلقنا ال  سماوات والأرض و ما بین  هما إِلا بالحق﴾ِّ(الاحقاف/ 3 و الحجر/ 85 ) و همین قضیه اثباتی، یعنی حق بودن خلقت
هستی را با لسان نفی باطل نیز بیان می دارد و می فرماید: آسمان و زمین و آنچه را میانه آن دو است، باطل و عبث
.( نیافریدیم؛ ﴿وما خلقنا السماء والأرض و ما بینهما باطلاً﴾(ص/ 27
این دو نحوه گفتار، هدفمندی نظام هستی را روشن می سازد و هرگونه لغو و بازیگری را نیز در این زمینه نفی
می کند؛ ﴿و ما خلقنَا السماوات و الأرض و ما بینَهما لاعبین﴾َ.(الدخان/ 38 ). از این جهت در کتاب الهی، سخن از حشر و
.( بازگشت موجودات به سوی خداست (جوادی آملی، محقق امین دین، 1384 ،ص 248
ارزش شناسی در تربیت اسلامی
اسلام ارزش های مطلق و غیر قابل تغییری را معرفی نموده است. علت غیر قابل تغییر بودن این ارزش ها نیز آن
لا تبدیل لخلق » است که آنها مبتنی بر فطرت تغییر ناپذیر انسان هستند و چون فطرت انسانی تغییر پیدا نمی کند
الروم/ 30 )، لذا آن ارزش ها هم تغییر نمی یابند. از آنجا که در ارزش شناسی اسلامی، اعتقاد بر آن است که )« الله
ارزش های مطلق و ثابت ،مطابق و هماهنگ با فطرت اصیل الهی انسان وجود دارند، لذا در تأثیر ارزش شناسی بر
تربیت در مکتب اسلام این اعتقاد وجود خواهد داشت که وظیفه معلم آن است که در پرتو تربیت ، چنان زمینه ای را
فراهم سازد که شاگردان، دانش و معرفت کافی و کامل را نسبت به آن ارزش ها پیدا کنند، چنان معرفت و بینشی که
از علمی سطحی و ظاهری به مراتب فراتر بوده و به یک آگاهی جامع و ژرف و در واقع به یک بصیرت مؤثر در آنها
تبدیل گردد به گونه ای که مقدمه بهبود نگرشی استوار و صحیح را نسبت به آن ارزش ها در انسان ها و یا شاگردان
.( فراهم سازد(علوی، 1368 ،ص 168
أن یذاکر به أهل الدین » : قال: قلت: وما احیاؤُه؟ قال « رحم الله عبداً أحیا العلم » امام محمد باقر(علیه السلام) فرمود
سرّ آنکه صلاحیت دینی و وارستگی مذاکره کننده، شرط احیای علم شمرده شده، آن است که صفای .« وأهل الورع
ضمیر و نزاهت آن از تیرگی ها شرط حصول صورت علمیه در آن است؛ زیرا تخلیه از آلودگی ها، قبل از تحلیه به
. ( زیورهای علمی است (کلینی، 1388 ،ص 41
قال رسول الله ص: إنّ » : امام صادق(علیه السلام) از رسول الله(صلّی الله علیه وآله وسلّم)چنین نقل می کند
الله عزّوجلّ یقول: تذاکرُُ العلم بین عبادی مما تحیی علیه القلوب المیتةُ إذا هم انتهوا فیه إلَی أمرِی
(کلینی، 1388 ،ص 41 ). مذاکره علمی می تواند دلهای مرده را زنده کند؛ زیرا افکار بشری از حل بسیاری از معارف بلند
قاصر است؛ همانند قصور حس و وهم در برابر عقل... و عقل بسیاری از مردم در مقابل وحی، همانند وهم است در برابر
.( عقل. (جوادی آملی، محقق رحیمیان، 1386 ،ص 123
نهج البلاغه، خطبه 189 ) هستند و ) « سلُونی قَبلَ أنْ تَفْقدونی » تمام اهل البیت(علیهم السلام) صاحب کرسی
نهج البلاغه، خطبه 239 ). از حضرت )« هم عیش العلم و موت الجهل » : حیات دانش در ظلّ زندگی آنان تأمین می شود
کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی
International Congress on Culture and Religious Thought
۱۸۶۱
امام صادق (علیه السلام) رسیده است که خداوند ما را برگزید و به ما چیزی داد که به هیچ فردی از جهانها و جهانیان
( آن را نداد. (مجلسی، 1403 ، ج 26 ،ص 158
واللهِ إنّا لَخُزّانُ الله فی سمائه و أرضه، لا علی ذهبٍ و لا علی » : از حضرت امام محمد باقر (علیه السلام) رسیده است
192 ). آن چه از این نصوص قدسی و غیر قدسی و نیز از احادیث دیگر که در همین : کافی،: ح 2 ) « فضّةٍ إلّا علی علمه
صندوق) علم خدا بودن و مانند آن در ابواب گونه گون وارد شده استنباط ) « عیبه » باب (مخزن علم خدابودن) و در باب
می باشند؛ لذا، آنچه در جهان آفرینش ظهور یافته یا « العلیم » می گردد، آن است که این ذوات نوری، مظهر اسم مبارک
می یابد، اعم از طاری و نو یا تَلید و کهن، از غابر و قادم و از سالف و آنف، همگی به اذن و تعلیم الهی، معلوم آن ذوات
مق  دس بوده و خواهد بود .هرکس امام زمان خود و ولی عصر خویش را نشناسد، مرگ او، مرگ جاهلیت است: قال
مجلسی، 1403 ، ج 32 ،ص ) « من مات و لم یعرف إمام زمانه مات میتةً جاهلیة » :( رسول اللّه(صلّی الله علیه وآله وسلّم
.(321
کما » : از آنجا که مرگ در روند زندگی است و هر طور که زندگی اداره شود، به همان سبک مرگ واقع می شود
پیوند مرگ و زندگی روشن خواهد شد و چون مرگ کسی که امام زمان ،« تعیشون تموتون وکما تموتون تبُعثون
خویش را نمی شناسد، مردن جاهلی است، پس زندگی او نیز یک زندگی جاهلی بوده و تمام شئون و سنن حیاتی او
.( همانند جاهلیت سپری می شود. (جوادی آملی، محقق رحیمیان محقق، 1385 ،ص 317
کسی که بداند مسافر است، قهراً به فکر حرکت است و اگر مسافر به فکر حرکت باشد، به فکر تحصیل زاد و
توشه مطابق با مسیر و مقصد خواهد بود. در تعبیرات دینی از کسانی که اهل سیر و سلوک نیستند به عنوان
عقلش را پوشانده است و بنابراین، جوانی و یا مقام و « می » یاد می شود. مست کسی است که « مست » یا « خوابیده »
غرور و مال هم از آن جهت که چهره عقل را می پوشاند و نمی گذارد انسان بیدار شود و حرکت کند مست کننده
است.
است و بی نیازی « نیازمند » است و کاملی باید او را تکمیل کند و یا نداند « ناقص » به هر تقدیر، کسی که نداند
است و باید حرکت کند، او در خواب است و سهمی از اخلاق ندارد و در « مسافر » باید نیازش را رفع کند و یا نداند
حالت خواب هم می میرد و در همان حال او را به جایی که نمی خواهد، می برند؛ چون حرکت ضروری و یقینی است:
هیچ کس در نشئه طبیعت، آرام نیست و نمی آرمد؛ زیرا « و ما جعلنا لبشر من قبلک الخلد أفائن مت فهم الخالدون »
دنیا آرامگاه نیست.
مناجات شعبانیه یکی از خیرات بزرگ جهان هستی است که به برکت خاندان پاک نبوی(ص) به دست ما رسیده
إلهی لم یکن لی حول فأنتقل به عن » : است. در مناجات شعبانیه نیز درباره بیداری از خواب غفلت آمده است
خدایا! من غافل بودم و هیچ توفیق حرکت نداشتم مگر آنگاه که تو مرا بیدار « معصیتک إلا فی وقت ایقظتنی لمحبتک
کردی؛ اما برای این بیداری، تلاش و کوشش لازم است. صدای انبیا وقتی به گوش کسی برسد، او را بیدار می کند؛
حتی اگر خوابیده باشد و انبیا هم آمده اند تا مردم خوابیده را بیدار کنند، ولی اگر خواب کسی، سنگین باشد، صدای
انبیا هم چنین انسان خوابیده را بیدار نمی کند.
از منظر آیت اله جوادی آملی همگان مضطر واقعی اند؛ ولی کسی که به اضطرار خود عارف نیست، اعتماد و
امیدش به امور دیگر، مانند مزرعه، درآمد کسب و اعتبار بانکی است و هنگام نیاز در حقیقت آنها را می خواند؛ ا  ما کسی
که فهمیده واقعا مضطر است یا در وضع ویژه ای قرار گرفته که همه درها را به روی خود بسته می بیند، تنها خدا را
می خواند و فقط از او استعانت می جوید، از این رو امام محمد باقر(علیه السلام) فرمود: پدرم امام سجاد(علیه السلام)
هنگام مرگ، مرا به سینه چسباند و فرمود: پسرم! سفارش می کنم تو را به آنچه پدرم امام حسین(علیه السلام) روز
عاشورا هنگام وداع به من سفارش فرمود و گفت که پدرش امیرمؤمنان(علیه السلام) به او سفارش کرده است: پسرم!
کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی
International Congress on Culture and Religious Thought
۱۸۶۲
کافی، ).« یا بنی إیاک وظلم من لا یجد علیک ناصراً إلاّ الله » : بپرهیز از ستم به کسی که هیچ یاوری جز خدا ندارد
.( 1388 ،ص 331 ،
هر ظلمی مذموم است و کیفری تلخ در پی دارد؛ ولی زنهار از ستم به مظلومی که پناهگاهی جز خدا ندارد، زیرا
)« دعوة المظلوم مستجابة » : چنین مظلومی یقیناً با اخلاص توحیدی دعا می کند و این گونه دعاها حتما اجابت می شود
.( مجلسی، 1403 ، ج 72 ، ص 310 )(جوادی آملی، 1389 ، ج 9 ،ص 417
اگر کسی خداوند را که مستخَلف عنه رسول است نشناسد، قطعاً به معرفت پیامبر که خلیفه او است، پی نمی برد و
اگر کسی رسول را نشناسد، هرگز به معرفت امام که خلیفه او است، نایل نمی گردد، و ممکن است به جای غدیر سقیفه
را و به جای علی(علیه السلام) دیگری را انتخاب کند، و در نتیجه از معرفت امام زمان (عج) خود محروم شود که چنین
حرمانی زمینه محرومیت از حیات معقول را فراهم می نماید و از دست دادن حیات عقلی، مستلزم ابتلا به زندگی
جاهلیت است که عناصر محوری آن را جهل علمی و جهالت عملی تشکیل می دهد. انسان الهی خداوند را در همه
حالات برکارهای خود ناظر و حاضر می بیند و سعی می کند که از صراط مستقیم منحرف نشود .طبق آیه 14 سوره
فجر :"به درستی که خداوند تو را می پاید" ، انسان الهی به طور دائم خود را در مراقبت خداوند می داند و طبق آیه 4
از سوره حدید:"او با شماست هر جا که باشید و خداوند به آنچه می کنید بیناست" ،خود را در محضر خدا می بیند.
ابزار و روش
روش مورد استفاده مروری- تحلیلی است. پژوهش های دینی در راستای توصیف و فهم نظریه ها و رویکردها از
منظور از فن کتابخانه ای، شناسایی منابع مکتوب دین پژوهان مسلمان و فهم دقیق ». فن کتابخانه ای بهره می گیرد
خسرو پناه و مهدوی پارسا، 1387 ،ص 165 ). این مقاله برای تبیین و توجیه دلایل به تکیه گاه )« مدعیات آنهاست
محکمی چون احادیث امام محمد باقر و امام جعفر صادق(علیهما السلام)تکیه زده است. بررسی آثار استاد جوادی آملی
و سایر آثار مطالعه شده از جمله کتب و نرم افزارهای تفسیری و حدیثی موجود در حکم ابزار پژوهش مورد استفاده
قرار گرفتند.
2.نتیجه گیری
را جایگزین سازد، بیگانه را به حریم حرم جان و خود واقعی « خود خیالی » « خود راستین » اگر انسان، به جای
می « الیناسیون » نشانده و از خود واقعی دور و بیگانه شده است. این حالت را در اصطلاح روانشناسی و جامعه شناسی
» هویت انسانی انسان، از بین رفتن شخصیت اصیل انسانی و جایگزین شدن « مسخ » گویند. الینه شدن اخلاقی؛ یعنی
استوار کرده و آنرا ریشه « بازیافتن خود » شهید مطهری، فلسفه و نظام اخلاق اسلامی را بر .« خود » به جای « ناخود
می داند. تعامل تربیت دینی و بهره بردن از « گم کردن خود » همه ارزشها می داند و ریشه و پایه ضد ارزشها را در
روایات ائمه معصومین (علیه آلاف التّحیه و الثنا،) حد اقل انتظاری است که می توان از ماهیت جهان بینی اسلامی
جامعه توقع داشت. با چه نظریه ای می توان مصداق تربیت دینی در محیط مدارس را اجرا کرد و مورد تحلیل قرار داد؟
امروزه تربیت دینی رقیب پیدا کرده است. در گذشته مرجعیت تربیت دینی به خانواده و مدرسه بر می گشت و معلم
نقشی مؤثر ایفا می کرد. اما امروزه فناوری های جدید از جمله بلوتوث، اینترنت و ماهواره می توانند در بحث تربیت
دینی دانش آموزان نقش آفرین می باشند. هدف تربیت دینی جامعه ما آن است که افراد توحید حضوری پیدا کنند. به
این معنا که خودشان را در محضر الهی حاضر و ناظر بدانند. رسالت تعلیم و تربیت، آبیاری کردن و پرورش بذرهای
وجودی انسان است. تا آنها که زمینه ای مستعد و طیب دارند؛ استعدادهای فطری و خدادی شان شکوفا شود و رو به
کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی
International Congress on Culture and Religious Thought
۱۸۶۳
کمال مطلوب که عبودیت حق متعال است سر فرازند و به بالندگی خود ادامه دهند. برای رسیدن به چنین هدفی
مربیانی لازم است که علاوه بر شناخت محققانه معارف اسلامی، در میدان گسترده جهاد اکبر مجاهدانی خستگی ناپذیر
باشند تا از طریق علم و عمل بتوانند رغبت ها و گرایش های ذاتی انسان را ، آن گونه که منابع اصیل دین مطرح می
کنند؛ بشناسند و به هدف تربیت انسان، معرفتی عمیق داشته باشند.
مراجع
1389 .ترجمه مکارم شیرازی، ناصر .قم: انتشارات آل طه. .« قرآن حکیم »[1]
2]نهج البلاغه ( 1370 ) ترجمهی سید جعفر شهیدی، تهران: آموزش انقلاب اسلامی. ]
3]ابن شعبه، حسن بن علی( 1376 ) تحف العقول، مترجم: کمره ای، تهران: کتابچی. ]
4]اشرف ،سید علی ،محسن پور ،بهرام( 1377 ) افق های جدید در تعلیم و تربیت اسلامی .مجله حوزه و دانشگاه. شماره 14 و ]
.92- 15 ،صص 101
. 5] بناری علی همت .( 1385 ).در تکاپوی ارائه مفهومی نو از تربیت اسلامی با تأکید بر آیات و روایات.نشریه تربیت اسلامی 3 ]
فصلنامه اسرا،سال سوم، شماره سوم،پیاپی « فلسفه حقوق بشر از دیدگاه ایت اله جوادی املی » ( 6]پارسانیا ، حمید( 1390 ]
.129- هفتم،صص 146
7]تمیمی آمدی، عبد الواحد( 1388 )غررالحکم و دررالکلم.ترجمه لطیف راشدی و سعید راشدی.قم:یم علمدار. ]
محقق حسین اشرفی و عباس رحیمی.قم: نشر بین المللی اسرا. « تفسیر تسنیم جلد 9 » ( 8]جوادی آملی عبداله( 1389 ]
محقق حسین اشرفی و عباس رحیمی.قم: نشر بین المللی اسرا. « تفسیر تسنیم جلد 10 »(1389)____________[9]
محقق حسین اشرفی و عباس رحیمی.قم: نشر بین المللی اسرا. « تفسیر تسنیم جلد 17 »(1389)____________[10]
محقق حسین اشرفی و روح اله رزقی. قم: نشر بین المللی اسرا. « تفسیر تسنیم جلد 18 »(1389) ____________[11]
1385 ) محقق، رحیمیان محقق ، سرچشمه اندیشه ، چاپ پنجم ، قم: نشر بین المللی اسرا )__ _________[12]
1389 ) محقق، خلیلی، مصطفی ،جامعه در قرآن ،چاپ سوم، قم: نشر بین المللی اسرا ) ___________[13]
1384 ) محقق، امین دین ، غلامعلی ،حیات حقیقی انسان در قرآن ،چاپ دوم، قم: نشر بین المللی ) ___________[14]
اسرا
1381 ) محقق،امین دین ، غلامعلی،صورت و سیرت انسان در قرآن، چاپ دوم، قم: نشر بین المللی ) ___________ [15]
اسرا
1389 ) محقق؛ مصطفی پور، محمدرضا ،انتظار بشر از دین ،چاپ ششم، قم: نشر بین المللی اسرا )__________[16]
1386 ) محقق؛ پارسانیا ،حمید ، رحیق مختوم، چاپ سوم، قم: نشر بین المللی اسرا ) _________[17]
نشریه پژوهش حوزه،سال هشتم، ،« روش شناسی دین پژوهی » ،( 18 ]خسرو پناه، عبدالحسین و مهدوی پارسا، حسین(بی تا ]
.135- شماره 29 ،صص 170
تهران: دریا. ،« منطق عملی » 19 ]دلشاد تهرانی، مصطفی( 1383 ) سیره نبوی ]
.11- صص 14 « مصاحبه پیرامون تعلیم و تربیت در محضر آیه اله جوادی آملی »( 20 ]رشد معلم(بی تا ]
تبیین تعلیم و تربیت اسلامی از دیدگاه علامه طباطبایی با تأکید بر هدفها و » ( 21 ]صالحی، اکبر و یار احمدی، مصطفی( 1378 ]
.23- فصلنامه تربیت اسلامی، شماره هفتم، صص 50 ،« روش های تربیتی
22 ]صفار ، محمد بن حسن(بی تا) بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد (ص)،کتابخانه آیت ا... مرعشی،ج 1 ]
23 ]طبرسی، احمد بن علی( 1381 ) مترجم: جعفری، احتجاج، تهران: اسلامیه ]
24 ]کلینی، محمد بن یعقوب( 1388 ) فروع کافی، قم: قدس ]
25 ]کلینی، محمد بن یعقوب،( 1388 ).اصول کافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه. ]
کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی
International Congress on Culture and Religious Thought
۱۸۶۴
26 ]فلسفی ، محمد تقی( 1368 ) الحدیث-روایات تربیتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی. ]
27 ]علوی، سید حمیدرضا. ( 1386 ).نکات اساسی در فلسفه تعلیم و تربیت و مکاتب فلسفی تربیتی،کرمان،دانشگاه شهید باهنر . ]
1390 .تهران:شورای عالی .« مبانی نظری تحول بنیادین د ر نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران »[28]
انقلاب فرهنگی
29 ]مجلسی، محمدباقر( 1403 ق) .بحار الانوار، چاپ سوم. بیروت: مؤسسة الوفا، ]
تهران: صدرا. . « فلسفه اخلاق »( 30 ]مطهری، مرتضی( 1368 ]
31 ]موسوی همدانی ،سید محمد باقر ( 1374 ) ترجمه تفسیر المیزان ، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. ]
32 ]میر شاه جعفری، سید ابراهیم( 1390 ) جزوه درسی تربیت در قرآن و نهج البلاغه. ]